अष्टाङ्ग योग–पतञ्जली योग दर्शन

by Tirtha Acharya | Jan 19, 2018 | Yoga

अष्टाङ्ग योग का सम्बन्धमा लेखिएको पहिलो आधिकारिक ग्रन्थ पतञ्जली योग-सुत्र हो । योगश्चित्तबृत्ति निरोध भनेर यसमा योगलाई चित्तबृत्तिबाट निरोधको अवस्था भनेको छ । अष्टाङ्ग योग का बिभिन्न आठ चरण पार गरेर त्यो अवस्था हासिल गर्न सकिन्छ भन्ने बैज्ञानिक ब्याख्या छ त्यहाॅ ।

१. यम: अष्टाङ्ग योग पहिलो चरण 

अष्टाङ्ग योग को पहिलो पाइला यम हो । यम भनेको नैतिकता हो । आफुलाई नैतिक बलमा जागृत बनाउनु यसको उद्देश्य हो । नैतिकता सफल जीवनको पहिलो आधार हो । त्यसैले पतञ्जलीले यसलाई सुरूमा नै राख्नुभयो । नैतिकताको अभ्यासबाट नै योगको बाटो सुरू हुन्छ ।
बैज्ञानिकहरूले पनि नैतिकवान ब्यक्तिलाई कम मानसिक समस्या हुने कुरा प्रमाणित गरेका छन् । सफलताको नियमको आधार पनि नैतिकता नै हो । पतञ्जलीले नैतिकतालाई पनि बिभिन्न पाॅच भागमा बिभाजन गरेका छन् । ती निम्न छन्:

1 अहिंसा
2 सत्य
3 अस्तेय
4 ब्रम्हचर्य
5 अपरिग्रह

● अहिंसा

हिंसा तीन प्रकारका हुन्छन्
♢ कायीक: भौतिक शरीरद्वारा अरूलाई चोट पु-याउनु ।
♢ बाचिक: बोलेर अरूलाई चोट पु-याउनु ।
♢ मानसिक: कसैको बारेमा अहित सोच्नु या अरूलाई चोट परोस् भनेर कामना गर्नु ।
यी तीनै हिंसा नगर्नु अहिंसा हो । बुद्धको मुख्य उपदेश पनि यही हो । अरूलाई चोट पु-याउने उद्देश्यले कुनै कार्य गर्नु हुॅदैन । यदि नजानेर चोट पुगेको छ भने माफी माग्नुपर्छ । यदि सीधै गएर माफी माग्न गाह्रो हुन्छ भने मनमनमा माफी माग्नुपर्छ ।
अहिले अमेरिका र युरोपलगायत बिकसित देशहरूमा एउटा नयाॅ ब्यबसायिक अभियान सुरू भएको छ । त्यो पनि अहिंसाको ब्यबहारिक प्रयोग हो । Win-win Theory. दुबै पक्षको हीतका लागि काम गर्ने । सफलताका गुरूहरूले पनि सफलताको एउटा अत्यन्तै महत्वपूर्ण पाइलाका रूपमा यो सिद्दान्तलाई लिएका छन् । अरूलाई हित गरियो भने स्वतः आफ्नो हीत हुन्छ भन्ने सिद्दान्त पश्चिमा ब्यबसायमा फस्टाउॅदै गएको छ । अरूलाई दुःख पु-याएर प्रप्त गरेको सफलता क्षणिक हुन्छ यो संसारमा पनि । त्यो कुरालाई युरोपियनले अहिले बुझ्दैछन् जुन कुरा हजारौं बर्ष पहिले पूर्बमा बिकास भएको थियो ।

● सत्य

सत्य भन्ने शब्द धेरै सुनिएको शब्द हो । तर, यसको अर्थमा भने अलि स्पष्ट नभएझैं लाग्छ । सत्य आफुप्रतिको इमान्दारिता र अरूप्रतिको इमान्दारिताको जोड हो । सत्यले सॅधै खुसी ल्याउॅछ यदी ल्याएन भने त्यहाॅ कतै गडबड छ भन्ने बुझ्नुपर्छ । गान्धीले सत्यमा रहेर अहिंसात्मक आन्दोलन चलाए । मार्टिन लुथर किंग र नेल्सन मण्डेलाले पनि सत्यको ब्यबहारिक प्रयोग गरे ।
हाम्रो जीवनमा सत्यको ठूलो महत्व छ । सत्यमा अडिग रहने मान्छे स्वाभिमानी हुन्छ । सत्य जीवनको पहिलो आधार हो भन्ने कुरा संसारका धनी ब्यक्तिहरूको जीवनी पढेर प्रष्ट हुन सकिन्छ ।
यदी हामी अरूसॅग सत्य देखिन खोज्ने र आफुभित्र सत्यता नहुने हो भने त्यस्तो अवस्था देखावटी हुन सक्छ ।

● अस्तेय

चोरी नगर्नु तथा चोरी गर्ने प्रबृत्तिको नहुनु नै अस्तेय हो ।

● ब्रह्मचर्य

ब्रह्मचर्यका दुई पाटा छन्
♢ ब्रह्म ज्ञानमा आफुलाई लगाउनु । ब्रह्म ज्ञानप्रतिको चासो हुनु ।
♢ ईन्द्रियजनित अथवा ईन्द्रियबाट प्राप्त हुने क्षणिक सुखलाई नियन्त्रण गर्नु वा त्यसलाई बुझेर त्यतातिरको ध्यान कम गर्नु ।

● अपरिग्रह

आफुलाई आवस्यक पर्ने कुराहरूको मात्र संकलन गर्नु । कुरा आवस्यक नै छैन भने त्यसको संग्रह गर्नु ठीक होइन । एक भए पुग्छ भने दुई चाॅहिदैन । दुई भए पुग्छ भने तीन चाॅहिदैन । तीन भए पुग्छ भने चार चाॅहिदैन । अरूको सामानको ईच्छा नगर्नु पनि अपरिग्रह हो । आफुसॅग जे छ त्यसमा सन्तुष्ट हुन सक्नु र आफुसॅग छ भन्दैमा अनावश्यक सामानहरूको संग्रह नगर्नु नै अपरिग्रह हो । आफुसॅग बढी भएको कुरा अरू कसैसॅग छैन भने त्यो अरूलाई दिनु पनि हाम्रो कर्तब्य हो ।

२. नियम : अष्टाङ्ग योग दोश्रो चरण

पतञ्जली योगसूत्रको दोस्रो सूत्र हो नियम । यम भनेको सामाजिक नैतिकता हो भने नियम भनेको व्यक्तिगत नैतिकता हो । यसअन्तर्गत पाॅचवटा नियम पर्दछन् ।
(क) शौच – शरीर र मन की शुद्धि नै शौच हो ।
(ख) संतोष – सन्तुष्ट र प्रसन्न रहनु नै सन्तोष हो ।
(ग) तप – स्वयंलाई आत्मानुशासनमा राख्नु नै तप हो । जसरी पनि आफ्नो साधनालाई जारी राख्छु भन्ने संकल्प हो तप ।
(घ) स्वाध्याय – आत्मचिन्तन गर्नु । अध्ययन गर्नु र ज्ञान सुन्नु ।
(च) ईश्वर-प्रणिधान – ईश्वरप्रति पूर्ण समर्पण, पूर्ण श्रद्धासहित ढुक्कका साथ बाॅच्नु । ईश्वरप्रति पूर्ण बिश्वास हुनु ।

३. आसन : अष्टाङ्ग योग तेश्रो चरण

सामान्यतया हामीले योगासनलाई नै सम्पूर्ण योग ठान्छौं । तर योगाआसन योगको एउटा पाटो हो । योगले हामीलाई शारीरिक तथा मानसिक रूपमा स्वस्थ राख्छ । स्मरण शक्ति बढाउने र दिनभरि जागरूक बनाउॅछ आसनले । आसनले हामीमा आत्मबिश्वास जगाउनुका साथै स्वाभिमानी पनि बनाउॅछ ।

४. प्राणायाम : अष्टाङ्ग योग चौथो चरण

यो श्वास लिने खास तरिका हो । स्वासद्वारा हाम्रा कोषहरूमा अक्सिजन बृद्धि गरेर प्राणायामले मानसिक तथा शारीरिक रूपमा स्वस्थ बनाउॅछ । यसले शरीरका बिकार हटाएर शरीर, मन र प्राणलाई शुद्ध पार्छ ।

५. प्रत्याहार : अष्टाङ्ग योग पाचौं चरण

इन्द्रियलाई नियन्त्रण गर्नु । अरू बाहिरी आकर्षणबाट आफुलाई पर राख्नु । बाहिरी आकर्षण क्षणिक हो भन्ने बुझ्नु । चित्तलाई ईश्वर स्मरणमा लगाउने हरसम्भव प्रयास गर्नु । सानासाना लोभमा नफस्नु ।

६. धारणा : अष्टाङ्ग योग छैटौं चरण

एकाग्रचित्त हुनु । चित्तलाई एकाग्र बनाएर एउटै सहज आसनमा बस्नु । सामान्तया हामीले जसलाई ध्यान भन्छौं त्यो धारणा हो । योग गुरूहरूले सिकाउने ध्यान नै धारणा भनेर बुझ्नुपर्छ । ध्यान त सिकाउनै मिल्दैन त्यो घट्ने कुरा हो ।

७. ध्यान : अष्टाङ्ग योग सातौं चरण

धारणामा आफुलाई स्थीर गराउॅदै जाॅदा ध्यान घट्छ । ध्यान घट्दा हामीलाई चरम आनन्दको अनुभूति हुन्छ । ध्यान घटिसकेपछि हामी निरन्तर रूपमा अगाडि बढ्नुपर्छ । ध्यान घटेपछि साधकलाई अध्यात्मको रस लाग्न सुरू गर्छ र उसले त्योभन्दा आनन्दको क्षण अरू कुनै पनि अनुअव गरेको हुॅदैन । त्यसपछि सबै शास्त्र ठीक रहेछन् भन्ने महसुस गर्न थाल्छ । उसको आॅखाको हेराइमा अनौठो परिवर्तन हुन्छ । आफु र अरूमा उसले फरक देख्दैन । हरेक घटनामा धन्यबादी हुन्छ । जीवनलाई उत्सव ठानेर बाॅच्छ । जीवनको सार्थकता अनुभूति गर्छ ।

८. समाधि : अष्टाङ्ग योग आठौं चरण

आत्मासॅग जोडिनु । शब्दले ब्याख्या गर्न नसकिने परम-चैतन्यको अवस्था हो यो । समाधी दुई किसिमका हुन्छन् ।
क) सबिकल्प समाधि: केही समयका लागि समाधिमा जाने र फेरि समाधिबाट बाहिर आउने अवस्था हो यो ।
ख) निर्बिकल्प समाधि: निरन्तर समाधिमा स्थित रहने अवस्था ।

ऋषिराम पाण्डेय

Kripalu Yoga

by Tirtha Acharya | Jan 13, 2018 | Yoga

Kripalu yoga was founded by Amrit Desai in the United States in the name of his Indian Guru Shree Kripalvananda. The etymological meaning of Kripalu is a very kind person or a companionate person in Hindi language. Kripalu yoga starts with the understanding of the structure of our body and how to really start poses. It should be considered that the body of every person is different and we should do yoga with our body’s quality.

We have to respect the quality of our body and mind in doing yoga. If our mind is more logical, we have to add the study of the knowledge too. Some can dedicate themselves to some higher being, for those the prayer is suitable.  We should not start yoga with reading books or watching the videos but we have to practice yoga by knowing our body’s quality perfectly in the guidance of a trained yoga teacher.

There are a lot of yoga styles in the world among them Kripalu yoga is the genre of the Hatha yoga system. Mainly yoga teaches us how to live our life more energetic, happy, and joyful, disease free, and without mental pressure. In yoga three parts of practice are important. Body is the outer part of our being. Body is the first part of yoga practice.

We should start our journey with our body.  The mind is the second layer of our being and our spirit is the last part of the being to open. To nourish our body is easy task than other parts of being but it has blockages from the beginning of our life so we have to give more time open the blockages of the body. If our body becomes pure, our journey starts to be easier. If we overcome our body we can enter into our mind.

Kripalu yoga is different in the sense that it holds the poses more than other yoga types. When we hold longer the poses, we get the different experience and can have the more benefits. Holding the poses brings us into the deep relaxation. The meditation is more emphasized in this yoga.

It focuses on the relaxation than other styles of yoga. In the beginning, this yoga seems to be very different than others but when we adopt we feel the different taste of this yoga than any other yoga styles in the world. The poses are the same from the old tradition of yoga but its beauty is in its doing because it gives us deeper satisfaction.

Kripalu yoga focuses on the internal inspiration and the spirit. Our spirit has the capacity to be anything in this world. Kripalu yoga is the best way for the transformation of our body, mind, and spirit. Kripalu yoga is designed in a simple way so that everyone can perform. This yoga is for everyone who wants to do yoga in their life. This yoga can be said the gentle yoga. Kripalu yoga helps us to be strong for inner side and gives us the inspiration to life with lively.

As the goal of every yoga styles of the world, Kripalu yoga has its goal to harmonize our body, mind and spirit. This yoga aims to join our self with the universal self. The ultimate purpose of Kripalu yoga is to be enlightened in our life. When we receive enlightenment in our life, we can be happy every moment and help to promote humanity.

Humanity seeks such activists who are selfless in their life and advocate the message of peace and prosperity. To make this world beautiful and livable, we have to work for the change of the consciousness of the people. We have to spread the knowledge of yoga all around the world.

Kripalu yoga helps to make our body vital and our mind calm. This yoga can make us relief from our stresses and discomforts of the mind. It gives us the positive attitude to see our life and this world. This yoga specially focuses on our daily life and how we can apply yoga with our busy life.

No matter in which situation we are, we can apply this yoga continuously. This yoga teaches us to love all the aspects of our life and all the parts of the world. The most beautiful part of this yoga is that it inspires us to love the self. We have to love our body and our pure self, which cannot be seen but can be realized.

By loving the self, our relation becomes pure and spotless. We cannot love to others if we can’t love ourselves being sincere. This yoga also teaches every human society to love every one of the world for the sake of humanity. As mentioned before Kripalu yoga gives the emphasis all three dimensions of our life, body, mind, and spirit. All three are the important factors of our life and we have to purify all of them. If we can’t make pure our body, we can’t enter into our mind.

When yoga balances all the systems of our body, then our structure becomes healthy and sound. If we can’t improve our state of mind, we never can go into the spirit level. We have to eliminate all the blockages in our body first and then blockages of the mind. When we make our mind pure, the gateway to our spirit will open and we can easily encounter with our true self.

Kripalu yoga brings us into the clarity of the mind and fitness of the body. It is helpful for the meaningful life in this world. It is not only the way to have the life of our choice but also it is the medium to have a wonderful experience in our life. It is the balance of natural and the materialistic life.

Every one of the world search for the way out from the day to day hectic life and this yoga become the weapon of bringing us to the heavenly life. Body is regarded as the temple to live God, it is the sacred place and we should keep it pure. Scientists also discovered that where there is clean, there can be found positive energy. Kripalu yoga focuses on the prayer to establish our divine relationship.